Байгалийн усны тэжээлэлтийн үндсэн эх булгийн нэг болох хур борооны ус нь хүрээлэн буй орчин дахь химийн бодисын эргэлтэд чухал үүрэг гүйцэтгэдэг бөгөөд усан болон экосистемд шим тэжээлийн эх үүсвэрийг бий болгодог. Хур тунадас нь агаар мандлын орчинд уусдаг хий (ихэвчлэн хүчиллэг бодис) болон тоосонцрын анхдагч шингээгч юм. Үүл доторх болон доорх процессууд нь агаар мандлын бохирдуулагчийг ихээхэн хэмжээгээр зайлуулж, борооны усны рН болон химийн бүрэлдэхүүн хэсгүүдийг цаашид өөрчлөх боломжтой. Иймээс борооны усны найрлага нь агаарын чанарын талаарх мэдээллийг өгч, агаар мандлын бохирдуулагчийн эх үүсвэрийг тодорхойлох боломжийг олгодог.

Дэлхийн дулаарлын нөлөөгөөркериосферт ихээхэн өөрчлөлтүүд илэрчбайгаагийн нэг жишээ ньмөстөл, мөсөн голын хайлалтын үйл явцюм. Мөс нь цэвэр усны нөөцийг агуулж экосистемийн тэнцвэрт байдлыг хадгалахын зэрэгцээ уур амьсгалын өөрчлөлтийн гол илтгэгч болдог онцлогтой. Ялангуяа хуурай, хагас хуурай бүсийн өндөрлөг уулсын бүсэдорших мөстлийн өөрчлөлтнь экосистем болон байгаль орчиндасар их нөлөөтэйбайдаг. Энэ судалгаагаар Монгол Алтайн нуруунымөстлийн томоохон цогцолборын нэг болох Цамбагарав уулын орчин үеийн мөстөл, түүний талбайн өөрчлөлт, хайлалтад нөлөөлөх хүчин зүйл,түүнийүр дагаврыг Зайнаас тандан судлалын аргазүй, Чиг хандлагын шинжилгээ (MK), статистикшинжилгээнийаргуудаартодорхойлсон. Цамбагарав ууланд 2022 оны байдлаар 59.7 км² мөстөл бүхий талбайны90 гаруй хувь нь 3500 метрээс дээш өндөрт төвлөрч байна. 1969-2022 оны хооронд буюу сүүлийн 53 жилд нийт талбай нь 42.4 %-ар алдралд оржээ. MK шинжилгээгээр зүг зовхисын хувьдагаарын температур хойд (Z=2.54), зүүн хойд (Z=2.31) зүгүүдэд агаарын температур хамгийн их нэмэгдсэн болхур тунадас хойд (Z=-0.29), зүүн хойд (Z=-0.98) буурч бусад Цамбагарав уулыг зүгүүдэд өсжээ. Тодруулбал 2012 оноос эхлэн агаарын температур нэмэгдэхийн зэрэгцээ хур тунадас аажим өсөх хандлага ажиглагдав. Хойд хэсгийн Нурган нуурын талбай тогтмол өсөх хандлагатай бол, Өмнө хэсгийн Ногоон нуурын талбай 1969-1990 онхүртэл буурч, түүнээс хойших хугацаандөсөх хандлагаилэрсэн. Мөстөл хайлж, мөсөн голуудын талбайн хэмжээ багасахын хэрээр нууруудын талбай нэмэгдэх хандлагань хоорондоо шууд хамааралтай байв. Гэвч цаашид энэ уулсаасэх авах голуудын урсац нэмэгдэх, нуурын усны эзлэхүүннь нэмэгдэжмөстлийнгаралтай жижиг нууруудын задралын үер үүсэхзэрэгуур амьсгалын өөрчлөлтөөс үүдсэн байгалийн гамшигт үзэгдлүүднэмэгдэх эрсдэл нэмэгдэж байна.

Экологийн дүрвэгсэд гэдэг нь уур амьсгалын өөрчлөлт, байгаль орчны доройтол, гамшиг зэрэг шалтгаанаас болж орон гэр, өсөж төрсөн нутгаа орхихоос өөр аргагүй болсон хүмүүс юм. Дэлхийн дулаарал, далайн түвшний өсөлт, ган гачиг, цөлжилт зэрэг үзэгдлүүд нь экологийн дүрвэгсдийн тоог нэмэгдүүлж, ялангуяа буурай болон хөгжиж буй улс орнуудад ихээхэн хүчтэй нөлөөлж байна. НҮБ-аас мэдээлснээр, 2022 онд уур амьсгалын өөрчлөлтийн улмаас эрсдэлтэй бүс нутгаас дүрвэгсдийн тоо урьд урьдынхаас илүү их буюу 2010 онд 61 хувь байсан бол 2022 онд 84 хувь болж өссөн байна . Энэ нь уур амьсгалын өөрчлөлт хүн төрөлхтний амьдрах орчинд хэрхэн нөлөөлж байгааг тодорхой харуулж байгаа юм. Дэлхийн банкны 2021 оны тайланд 2050 он гэхэд уур амьсгалын хямрал нь 200 сая гаруй хүнийг нүүхэд хүргэж болзошгүй хэмээн дурджээ. Монгол орны хувьд уур амьсгалын өөрчлөлтөөс үүдэлтэй цөлжилт, газрын доройтол нь бэлчээрийн мал аж ахуйд хүчтэй нөлөөлж, хөдөө орон нутгийн малчдын амьжиргааг доройтуулан, хот суурин газарт эрчимтэй шилжин суурьших нөхцөл бүрдсэн хэмээн үзэж болохоор байна. Тухайлбал 2000-2023 оны хугацаанд 665 мянга гаруй хүн хөдөө орон нутгаас Улаанбаатар хот руу шилжин суурьшсан байна. Дэлхийн дулаарал, цөлжилт, газрын доройтол нь бэлчээрийн мал аж ахуйд тулгуурласан үндэсний эдийн засгийн гол салбарт хохирол учруулж, малчдын амьжиргаанд нөлөөлж байгаа бол, төв суурин газарт соёлын болон эдийн засгийн татах хүч өндөр байгаа нь хөдөө орон нутгаас төв суурин газарт чиглэсэн шилжилт хөдөлгөөн нэмэгдэхэд нөлөөлж байгааг энэхүү нийтлэлээр харуулахыг зорилоо. Хүн амын шилжилт хөдөлгөөн нь зөвхөн уур амьсгалын өөрчлөлт, цөлжилт, газрын доройтлын нөхцөл байдалтай холбоотой асуудал биш бөгөөд эдийн засаг, нийгэмд тулгамдаад байгаа томоохон сорилт юм.

http://portal.igg.ac.mn/dataset/bca2da62-fcce-4651-b4be-64ac541efa58/resource/96658ace-d1ae-499e-bd32-39eedded5067/download/iasfrmca.pdf

Байгалийн усны тэжээлэлтийн үндсэн эх булгийн нэг болох хур борооны ус нь хүрээлэн буй орчин дахь химийн бодисын эргэлтэд чухал үүрэг гүйцэтгэдэг бөгөөд усан болон экосистемд шим тэжээлийн эх үүсвэрийг бий болгодог. Хур тунадас нь агаар мандлын орчинд уусдаг хий (ихэвчлэн хүчиллэг бодис) болон тоосонцрын анхдагч шингээгч юм. Үүл доторх болон доорх процессууд нь агаар мандлын бохирдуулагчийг ихээхэн хэмжээгээр зайлуулж, борооны усны рН болон химийн бүрэлдэхүүн хэсгүүдийг цаашид өөрчлөх боломжтой. Иймээс борооны усны найрлага нь агаарын чанарын талаарх мэдээллийг өгч, агаар мандлын бохирдуулагчийн эх үүсвэрийг тодорхойлох боломжийг олгодог.

Байгалийн усны тэжээлэлтийн үндсэн эх булгийн нэг болох хур борооны ус нь хүрээлэн буй орчин дахь химийн бодисын эргэлтэд чухал үүрэг гүйцэтгэдэг бөгөөд усан болон экосистемд шим тэжээлийн эх үүсвэрийг бий болгодог. Хур тунадас нь агаар мандлын орчинд уусдаг хий (ихэвчлэн хүчиллэг бодис) болон тоосонцрын анхдагч шингээгч юм. Үүл доторх болон доорх процессууд нь агаар мандлын бохирдуулагчийг ихээхэн хэмжээгээр зайлуулж, борооны усны рН болон химийн бүрэлдэхүүн хэсгүүдийг цаашид өөрчлөх боломжтой. Иймээс борооны усны найрлага нь агаарын чанарын талаарх мэдээллийг өгч, агаар мандлын бохирдуулагчийн эх үүсвэрийг тодорхойлох боломжийг олгодог.

Дэлхийн дулаарлын нөлөөгөөркериосферт ихээхэн өөрчлөлтүүд илэрчбайгаагийн нэг жишээ ньмөстөл, мөсөн голын хайлалтын үйл явцюм. Мөс нь цэвэр усны нөөцийг агуулж экосистемийн тэнцвэрт байдлыг хадгалахын зэрэгцээ уур амьсгалын өөрчлөлтийн гол илтгэгч болдог онцлогтой. Ялангуяа хуурай, хагас хуурай бүсийн өндөрлөг уулсын бүсэдорших мөстлийн өөрчлөлтнь экосистем болон байгаль орчиндасар их нөлөөтэйбайдаг. Энэ судалгаагаар Монгол Алтайн нуруунымөстлийн томоохон цогцолборын нэг болох Цамбагарав уулын орчин үеийн мөстөл, түүний талбайн өөрчлөлт, хайлалтад нөлөөлөх хүчин зүйл,түүнийүр дагаврыг Зайнаас тандан судлалын аргазүй, Чиг хандлагын шинжилгээ (MK), статистикшинжилгээнийаргуудаартодорхойлсон. Цамбагарав ууланд 2022 оны байдлаар 59.7 км² мөстөл бүхий талбайны90 гаруй хувь нь 3500 метрээс дээш өндөрт төвлөрч байна. 1969-2022 оны хооронд буюу сүүлийн 53 жилд нийт талбай нь 42.4 %-ар алдралд оржээ. MK шинжилгээгээр зүг зовхисын хувьдагаарын температур хойд (Z=2.54), зүүн хойд (Z=2.31) зүгүүдэд агаарын температур хамгийн их нэмэгдсэн болхур тунадас хойд (Z=-0.29), зүүн хойд (Z=-0.98) буурч бусад Цамбагарав уулыг зүгүүдэд өсжээ. Тодруулбал 2012 оноос эхлэн агаарын температур нэмэгдэхийн зэрэгцээ хур тунадас аажим өсөх хандлага ажиглагдав. Хойд хэсгийн Нурган нуурын талбай тогтмол өсөх хандлагатай бол, Өмнө хэсгийн Ногоон нуурын талбай 1969-1990 онхүртэл буурч, түүнээс хойших хугацаандөсөх хандлагаилэрсэн. Мөстөл хайлж, мөсөн голуудын талбайн хэмжээ багасахын хэрээр нууруудын талбай нэмэгдэх хандлагань хоорондоо шууд хамааралтай байв. Гэвч цаашид энэ уулсаасэх авах голуудын урсац нэмэгдэх, нуурын усны эзлэхүүннь нэмэгдэжмөстлийнгаралтай жижиг нууруудын задралын үер үүсэхзэрэгуур амьсгалын өөрчлөлтөөс үүдсэн байгалийн гамшигт үзэгдлүүднэмэгдэх эрсдэл нэмэгдэж байна.

Дэлхийн дулаарлын нөлөөгөөркериосферт ихээхэн өөрчлөлтүүд илэрчбайгаагийн нэг жишээ ньмөстөл, мөсөн голын хайлалтын үйл явцюм. Мөс нь цэвэр усны нөөцийг агуулж экосистемийн тэнцвэрт байдлыг хадгалахын зэрэгцээ уур амьсгалын өөрчлөлтийн гол илтгэгч болдог онцлогтой. Ялангуяа хуурай, хагас хуурай бүсийн өндөрлөг уулсын бүсэдорших мөстлийн өөрчлөлтнь экосистем болон байгаль орчиндасар их нөлөөтэйбайдаг. Энэ судалгаагаар Монгол Алтайн нуруунымөстлийн томоохон цогцолборын нэг болох Цамбагарав уулын орчин үеийн мөстөл, түүний талбайн өөрчлөлт, хайлалтад нөлөөлөх хүчин зүйл,түүнийүр дагаврыг Зайнаас тандан судлалын аргазүй, Чиг хандлагын шинжилгээ (MK), статистикшинжилгээнийаргуудаартодорхойлсон. Цамбагарав ууланд 2022 оны байдлаар 59.7 км² мөстөл бүхий талбайны90 гаруй хувь нь 3500 метрээс дээш өндөрт төвлөрч байна. 1969-2022 оны хооронд буюу сүүлийн 53 жилд нийт талбай нь 42.4 %-ар алдралд оржээ. MK шинжилгээгээр зүг зовхисын хувьдагаарын температур хойд (Z=2.54), зүүн хойд (Z=2.31) зүгүүдэд агаарын температур хамгийн их нэмэгдсэн болхур тунадас хойд (Z=-0.29), зүүн хойд (Z=-0.98) буурч бусад Цамбагарав уулыг зүгүүдэд өсжээ. Тодруулбал 2012 оноос эхлэн агаарын температур нэмэгдэхийн зэрэгцээ хур тунадас аажим өсөх хандлага ажиглагдав. Хойд хэсгийн Нурган нуурын талбай тогтмол өсөх хандлагатай бол, Өмнө хэсгийн Ногоон нуурын талбай 1969-1990 онхүртэл буурч, түүнээс хойших хугацаандөсөх хандлагаилэрсэн. Мөстөл хайлж, мөсөн голуудын талбайн хэмжээ багасахын хэрээр нууруудын талбай нэмэгдэх хандлагань хоорондоо шууд хамааралтай байв. Гэвч цаашид энэ уулсаасэх авах голуудын урсац нэмэгдэх, нуурын усны эзлэхүүннь нэмэгдэжмөстлийнгаралтай жижиг нууруудын задралын үер үүсэхзэрэгуур амьсгалын өөрчлөлтөөс үүдсэн байгалийн гамшигт үзэгдлүүднэмэгдэх эрсдэл нэмэгдэж байна.